ทุกวัน ไม่ว่าสภาพอากาศจะร้อนหรือฝนตก นพ.นรงค์ คันธีโก (Narong Khuntikeo) แพทย์ชาวไทย พร้อมทีมงาน จะขนเครื่องอัลตราซาวนด์และชุดตรวจปัสสาวะขึ้นรถ ออกเดินทางไปตามหมู่บ้านห่างไกลในภาคอีสาน ภูมิภาคยากจนทางตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย
พวกเขาตั้งโต๊ะตรวจชั่วคราวตามจุดชุมชนเล็ก ๆ เพื่อทำภารกิจที่ดูเรียบง่าย แต่มีความหมายยิ่งใหญ่ นั่นคือ การคัดกรองโรคตับให้กับชาวบ้าน

เบื้องหลังภารกิจนี้ คือความจริงอันน่าตกใจ—ภาคอีสานเป็นพื้นที่ที่มีอัตราการเกิด มะเร็งท่อน้ำดี สูงที่สุดในโลก และต้นตอของ “โรคระบาดเงียบ” นี้ กลับเชื่อมโยงกับอาหารพื้นบ้านที่คุ้นเคยอย่างยิ่ง นั่นคือ ก้อยปลา (koi pla) อาหารปลาน้ำจืดดิบที่สืบทอดกันมาหลายชั่วอายุคน

โศกนาฏกรรมในครอบครัว จุดเริ่มต้นของภารกิจชีวิต

สำหรับ นพ.นรงค์ การเดินทางสายนี้ไม่ใช่แค่หน้าที่ของแพทย์ แต่เป็นเรื่องส่วนตัวอย่างลึกซึ้ง หลังจากที่ พ่อและแม่ของเขาเสียชีวิตจากมะเร็งตับ ซึ่งแพทย์เชื่อว่ามีความเกี่ยวข้องกับการบริโภคปลาดิบเป็นเวลานาน
ความสูญเสียครั้งนั้นผลักดันให้เขาเลือกเป็นศัลยแพทย์ด้านตับ และอุทิศชีวิตเพื่อหยุดวงจรความเจ็บปวดที่เกิดซ้ำแล้วซ้ำเล่าในบ้านเกิดของตน

ก้อยปลา: เมนูง่าย ๆ แต่ความเสี่ยงไม่ธรรมดา

ก้อยปลาเป็นอาหารราคาถูก ทำง่าย และได้รับความนิยมอย่างแพร่หลายในภาคอีสาน โดยใช้ปลาน้ำจืดสับดิบ คลุกเครื่องปรุงและน้ำมะนาว แล้วรับประทานทันที
แต่ผลการวิจัยทางการแพทย์ในไทยพบว่า ปลาน้ำจืดเหล่านี้มักปนเปื้อน พยาธิใบไม้ตับ ซึ่งสามารถอาศัยอยู่ในร่างกายมนุษย์ได้นานหลายปี ก่อให้เกิดการอักเสบเรื้อรังของตับ และพัฒนาไปสู่มะเร็งท่อน้ำดีในที่สุด

ข้อมูลจากหน่วยงานสาธารณสุขระบุว่า มะเร็งชนิดนี้คร่าชีวิตชาวไทยราว 20,000 คนต่อปี และผู้ป่วยส่วนใหญ่มักตรวจพบเมื่อโรคลุกลามจนเกินกว่าจะรักษาได้

“พวกเขาจากไปอย่างเงียบงัน เหมือนใบไม้ร่วงจากต้น”

นพ.นรงค์กล่าวว่า สิ่งที่น่าเศร้าที่สุดไม่ใช่แค่จำนวนผู้ป่วย แต่คือความไม่รู้
“นี่คือภาระด้านสุขภาพที่หนักมากในภูมิภาคนี้ แต่แทบไม่มีใครตระหนัก เพราะผู้ป่วยจำนวนมากจากไปอย่างเงียบงัน เหมือนใบไม้ที่หลุดร่วงจากกิ่งไม้” เขากล่าว

มะเร็งท่อน้ำดีถือเป็นหนึ่งในมะเร็งที่มีอัตราการรอดชีวิตต่ำที่สุด หากไม่ได้รับการผ่าตัดตั้งแต่ระยะเริ่มต้น โอกาสรักษาแทบไม่มี แต่ความจริงคือ ผู้ป่วยส่วนใหญ่ไม่เคยตรวจตับมาก่อนเลย

ตัวเลขที่สะเทือนใจ

จากการลงพื้นที่ตรวจคัดกรองในหลายชุมชน ทีมแพทย์พบว่า บางหมู่บ้านมีประชากรกว่า 80% เคยติดพยาธิใบไม้ตับ
ในการตรวจคัดกรองที่จังหวัดกาฬสินธุ์ เกือบหนึ่งในสามของผู้เข้ารับการตรวจมีความผิดปกติของตับ และบางรายมีความเสี่ยงเป็นมะเร็ง

ชายวัย 48 ปีรายหนึ่งยอมรับว่า เขากินก้อยปลามาตั้งแต่เด็ก และเชื่อว่า “หนีไม่พ้น” โรคนี้ แม้ผลตรวจยังไม่พบมะเร็ง แต่เขาตัดสินใจเลิกกินปลาดิบทันทีหลังรู้ความจริง

เปลี่ยนพฤติกรรมไม่ง่าย แต่จำเป็น

แม้จะมีการรณรงค์อย่างต่อเนื่อง การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมการกินยังคงเป็นเรื่องยาก สำหรับชาวบ้านจำนวนมาก ก้อยปลาไม่ใช่แค่อาหาร แต่เป็นวัฒนธรรม ความทรงจำ และอัตลักษณ์ท้องถิ่น

หน่วยงานสาธารณสุขพยายามให้ความรู้ผ่านโรงเรียน ใช้สื่อการ์ตูนและภาพประกอบเพื่อให้เด็กเข้าใจง่าย แต่ในกลุ่มผู้สูงอายุ การโน้มน้าวยังคงเป็นความท้าทาย
“หลายคนบอกผมว่า ยังไงทุกคนก็ต้องตาย แต่ผมไม่ยอมรับแนวคิดนั้น” นพ.นรงค์กล่าว

คำเตือนถึงผู้บริโภค

แพทย์ย้ำว่า การแช่มะนาว เกลือ หรือแอลกอฮอล์ ไม่สามารถฆ่าพยาธิได้ทั้งหมด วิธีที่ปลอดภัยที่สุดคือ การปรุงปลาให้สุก และเข้ารับการตรวจสุขภาพตับ หากเคยกินปลาดิบเป็นเวลานาน

ไม่เพียงในประเทศไทยเท่านั้น พฤติกรรมการกินปลาดิบ ปลาสุก ๆ ดิบ ๆ หรือปลาหมัก ยังพบได้ในหลายพื้นที่ของเวียดนามและประเทศอื่น ๆ ในภูมิภาค ผู้เชี่ยวชาญเตือนว่า ภัยเงียบนี้อาจคุกคามสุขภาพโดยไม่รู้ตัว หากไม่ตระหนักและปรับเปลี่ยนพฤติกรรมตั้งแต่วันนี้